اعسار و قوانین مرتبط در نظام حقوقی ایران

دسترسی سریع به محتوا

• مقدمه
• تعریف اعسار و مبانی قانونی آن
• اعسار از هزینه دادرسی
• اعسار از محکوم‌به
• شرایط شهادت در دعوای اعسار
• طرح دعوای اعسار در مراحل مختلف
• صدور حکم اعسار مطلق از پرداخت محکوم‌به (مهریه)
• اعسار تجار و اشخاص حقوقی
• اعسار و ممنوع‌الخروجی
• حضوری بودن حکم اعسار
• شرایط اقامه دعوای مجدد اعسار
• امکان رفع اثر از حکم اعسار
• توقیف حقوق و مزایای محکوم‌علیه در اعسار
• آزادی محکوم‌علیه پس از صدور حکم اعسار و تقسیط
• مستثنیات دین و ارتباط آن با اعسار
• تأثیر پذیرش اعسار بر خسارت تأخیر تأدیه
• معافیت از هزینه‌های دادرسی در دعاوی خانواده
• شرایط بازداشت محکوم‌علیه و مهلت 30 روزه
• ضمانت اجراهای قانونی
• نقش وکیل در دعوای اعسار
• سوالات متداول
• نتیجه‌گیری

1. مقدمه

اعسار یکی از نهادهای حقوقی مهم در نظام حقوقی ایران است که برای حمایت از افرادی که توانایی مالی پرداخت بدهی‌ها یا هزینه‌های دادرسی را ندارند، طراحی شده است. این ابزار قانونی، دسترسی به عدالت را برای اقشار مختلف جامعه تضمین می‌کند.

2. تعریف اعسار و مبانی قانونی آن

اعسار در لغت به معنای ناتوانی مالی و در اصطلاح حقوقی به حالتی گفته می‌شود که فرد توانایی پرداخت بدهی یا هزینه‌های دادرسی را به دلیل عدم دسترسی به اموال یا نداشتن دارایی کافی ندارد. مبنای قانونی: بر اساس ماده 1 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، معسر کسی است که به دلیل نداشتن اموال کافی یا عدم دسترسی به دارایی‌های خود، توان پرداخت بدهی یا هزینه‌های دادرسی را ندارد. مراحل درخواست اعسار: مراحل درخواست اعسار به شرح ذیل می باشد: ارائه دادخواست اعسار توسط مدعی از طریق یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی؛ ابلاغ پرونده به قاضی توسط مدیر دفتر؛ رسیدگی به پرونده در خارج از نوبت در دادگاه دعوی اصلی؛ معرفی حداقل 2 شاهد به دادگاه توسط مدعی جهت اثبات اعسار به دادگاه؛ انضمام مدارک به دادخواست؛ اقدام به رسیدگی دادخواست اعسار توسط دادگاه؛ احضار شهود به دادگاه و سوگند شاهدین در محضر قاضی؛ استعلام مدارک از مراجع مربوطه توسط دادگاه؛ مطابقت ادعای درخواست‌کننده اعسار و اظهارات شهود؛ در صورتی که ادعای فرد مبنی بر معسر بودن در نزد قاضی ثابت شود، حکم اعسار او صادر می‌شود و اگر ادعای فرد مبنی بر معسر بودن، نزد دادگاه محرز نشود، دادخواست اعسار او رد می‌شود. مدارک لازم برای اثبات اعسار: شهادت شهود به پیوست استشهادنامه کتبی شاهدین؛ مدعی اعسار ملزم به معرفی 2 شاهد است؛ فهرست اموال منقول و غیر منقول؛ فهرست همه نقل و انتقالات اموال طی 1 سال گذشته؛ موجودی حساب‌های بانکی؛ کلیه مطالبات خود از دیگران و اموالی که نزد دیگران دارد؛ در صورت درخواست اعسار از محکوم به، ارائه دادنامه محکومیت. زمان ارائه دادخواست اعسار: ارائه دادخواست با دعوی اصلی: تقدیم دادخواست اعسار همراه با دادخواست اصلی به دادگاه. ارائه دادخواست به صورت دادخواست جداگانه: تقدیم دادخواست اعسار به صورت جدا و بعد از دادخواست اصلی به دادگاه.

3. اعسار از هزینه دادرسی

اعسار از هزینه دادرسی برای افرادی است که توان پرداخت هزینه‌های دادخواست یا تجدیدنظرخواهی را ندارند. شرایط لازم برای اثبات اعسار: برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی، مدعی اعسار باید فرم استشهادیه اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را دانلود کرده یا از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی دریافت کند و پس از تکمیل آن، بر اساس نحوه تکمیل فرم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، آن را ضمیمه دادخواست خود کند. 1. شهادت شهود: حداقل دو شاهد که وضعیت مالی فرد را تأیید کنند. 2. استعلام دادگاه از مراجع قانونی: دادگاه می‌تواند برای بررسی صحت اطلاعات مالی فرد، از بانک‌ها و سایر نهادها استعلام بگیرد. نتیجه: پذیرش اعسار از هزینه دادرسی منجر به معافیت موقت فرد از پرداخت هزینه‌های دادرسی می‌شود.

4. اعسار از محکوم‌به

اعسار از پرداخت محکوم به وضعیتی است که در آن، شخصی، به موجب حکم قطعی دادگاه، محکوم به پرداخت مالی به محکوم له پرونده شده، اما به دلیل اینکه مالی ندارد یا به اموال خود دسترسی ندارد، قادر به پرداخت محکوم به نمی‌باشد. مطابق قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، محکوم علیه موظف است تا حداکثر سی روز پس از ابلاغ اجراییه، ضمن اینکه صورت اموال خود را به دادگاه ارائه می‌کند، برای ثبت دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به اقدام نماید. در غیر این صورت، حبس شده و تا اثبات اعسار در زندان می‌ماند. یکی از مدارکی که محکوم علیه علاوه بر حکم قطعی محکومیت باید به عنوان ضمیمه دادخواست، همراه دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به، به دادگاه ارائه کند، استشهادیه بوده که باید مطابق نمونه فرم استشهادیه اعسار از پرداخت محکوم به دانلود و تکمیل گردد. مطابق قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، در نمونه فرم استشهادیه اعسار از پرداخت محکوم به، باید مشخصات مدعی اعسار، اقامتگاه، اطلاعات مربوط به شغل، میزان درآمد و نحوه قانونی امرار معاش وی، درج شده و دو نفر شاهد، با ذکر مشخصات خود، ذیل آن را امضا نمایند. مدارک لازم: 1. دادخواست تکمیل‌شده. 2. فهرست دارایی‌ها. 3. شهادت شهود. 4. رای قطعی محکومیت. نتیجه: دادگاه ممکن است بدهی را تقسیط کند یا موقتاً فرد را از پرداخت معاف کند.

5. شرایط شهادت در دعوای اعسار

1. آیا شهود دعوای اعسار می‌توانند زن باشند؟ طبق نظریه مشورتی شماره 1012/098/7 مورخ 20/07/1398: شهود باید دو مرد باشند. اما شهادت زنان به همراه سایر قراین و علم قاضی می‌تواند مؤثر باشد. 2. آیا شهودی که در دادگاه حاضر می‌شوند، باید همان شهود استشهادیه باشند؟ طبق نظریه مشورتی شماره 2131/96/7 مورخ 13/09/1396: حضور شهود جدید امکان‌پذیر است، مشروط بر اینکه خوانده امکان جرح شهود را داشته باشد. 3. آیا دادگاه مکلف به دعوت شهود است؟ طبق نظریه مشورتی شماره 3102/97/7 مورخ 23/11/1397: اگر دادگاه حضور شهود را ضروری بداند، آن‌ها را دعوت می‌کند. در غیر این صورت، شهادت کتبی کافی است.

6. طرح دعوای اعسار در مراحل مختلف

1. قبل از صدور اجراییه: دادخواست اعسار باید پیش از صدور اجراییه ثبت شود تا رسیدگی خارج از نوبت انجام گیرد. 2. مهلت 30 روزه پس از صدور اجراییه: در این مهلت، دادخواست اعسار بدون نیاز به ارائه وثیقه ثبت می‌شود. 3. پس از مهلت 30 روزه: ارائه وثیقه برای جلوگیری از بازداشت الزامی است.

7. صدور حکم اعسار مطلق از پرداخت محکوم‌به (مهریه)

دادگاه در صورت اثبات ناتوانی مطلق فرد به دلیل شرایط خاص (مانند بیماری)، حکم به اعسار مطلق صادر می‌کند.

8. اعسار تجار و اشخاص حقوقی

بر اساس ماده 15 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی: تجار نمی‌توانند از نهاد اعسار استفاده کنند و باید از مقررات ورشکستگی بهره ببرند.

9. اعسار و ممنوع‌الخروجی

حکم اعسار به‌تنهایی موجب رفع ممنوع‌الخروجی نمی‌شود. برای این امر، باید دادخواستی جداگانه ارائه شود.

10. حضوری بودن حکم اعسار

طبق ماده 11 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، حکم اعسار همیشه حضوری است، حتی اگر خوانده در دادگاه حاضر نشود.

11. شرایط اقامه دعوای مجدد اعسار

اقامه مجدد دعوای اعسار تنها در صورت ارائه مدارک جدید یا تغییر وضعیت مالی فرد امکان‌پذیر است.

12. امکان رفع اثر از حکم اعسار

اگر طلبکار اثبات کند که معسر دارایی خود را کتمان کرده است، دادگاه می‌تواند حکم اعسار را لغو کند و متقاضی را به کتمان واقعیت متهم کند.

13. توقیف حقوق و مزایای محکوم‌علیه در اعسار

بر اساس ماده 96 قانون اجرای احکام مدنی: از حقوق و مزایای کارکنان سازمان‌ها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها و بانک‌ها و شرکت‌ها و بنگاه‌های خصوصی و نظایر آن در صورتی که دارای زن یا فرزند باشند ربع و الا ثلث توقیف می‌شود. مستمری پرداختی از سوی کمیته امداد و بهزیستی برابر تبصره 2 ماده 96 مشمول این ماده نبوده و امکان توقیف و کسر از آن وجود ندارد. امکان جلب و بازداشت محکوم که از حقوق آن محکوم به کسر می‌شود وجود دارد مگر اینکه دعوی تقسیط مطرح گردیده و حکم صادر شده باشد. اگر دادگاه حکم به تقسیط محکوم به داده باشد و مبلغ هر قسط کمتر از یک چهارم (شخص متأهل) باشد، طلبکار نمی‌تواند تقاضای توقیف بیشتر از حقوق را داشته باشد. امکان کسر از حقوق از 2 ارگان دولتی و خصوصی به صورت همزمان وجود دارد و می‌بایست شغل دوم شخص در واحد اجرا به اثبات برسد.

14. آزادی محکوم‌علیه پس از صدور حکم اعسار و تقسیط

صدور حکم اعسار موجب آزادی محکوم‌علیه از بازداشت می‌شود. در صورت تعیین پیش‌قسط، آزادی مشروط به پرداخت آن است.

15. مستثنیات دین و ارتباط آن با اعسار

موارد مستثنیات دین شامل: 1. منزل مسکونی متناسب با شأن اجتماعی فرد. 2. اثاثیه ضروری زندگی. 3. آذوقه مورد نیاز. 4. ابزار کار یا علمی.

16. تأثیر پذیرش اعسار بر خسارت تأخیر تأدیه

طبق رأی وحدت رویه شماره 824: محاسبه خسارت تأخیر از تاریخ ثبت دادخواست اعسار متوقف می‌شود.

17. معافیت از هزینه‌های دادرسی در دعاوی خانواده

در دعاوی خانواده مانند مطالبه مهریه یا نفقه، دادگاه می‌تواند فرد را بدون ارائه دادخواست اعسار از هزینه‌های دادرسی معاف کند. ماده 5 قانون حمایت خانواده: در صورت عدم تمکن مالی هریک از اصحاب دعوی، دادگاه می‌تواند پس از احراز مراتب و با توجه به اوضاع و احوال، وی را از پرداخت هزینه دادرسی، حق‌الزحمه کارشناسی، حق‌الزحمه داوری و سایر هزینه‌ها معاف یا پرداخت آنها را به زمان اجرای حکم موکول کند. همچنین در صورت اقتضاء ضرورت یا وجود الزام قانونی دایر بر داشتن وکیل، دادگاه حسب مورد رأساً یا به درخواست فرد فاقد تمکن مالی وکیل معاضدتی تعیین می‌کند. تبصره: افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان سازمان بهزیستی کشور از پرداخت هزینه دادرسی معاف می‌باشند.

21. سوالات متداول

1. آیا می‌توان پس از صدور حکم اعسار از هزینه دادرسی، آن را لغو کرد؟ خیر، در صورتی که حکم اعسار از هزینه دادرسی صادر شده باشد، تا زمانی که شرایط تغییر نکند، امکان لغو آن وجود ندارد. تنها در صورت تغییر شرایط مالی فرد، می‌توان درخواست اعسار مجدد کرد. 2. آیا اعسار از پرداخت مهریه امکان‌پذیر است؟ بله، در صورتی که محکوم‌علیه به دلیل نداشتن توان مالی قادر به پرداخت مهریه نباشد، می‌تواند درخواست اعسار کند. 3. آیا فرد معسر می‌تواند از حکم اعسار خود بهره‌مند شود، حتی اگر برخی اموال خود را پنهان کرده باشد؟ خیر، اگر دادگاه اثبات کند که فرد برخی از اموال خود را پنهان کرده است، حکم اعسار لغو خواهد شد. 4. آیا دادگاه می‌تواند شخص معسر را از پرداخت حق‌الزحمه وکیل معاف کند؟ در موارد خاص، دادگاه ممکن است فرد معسر را از پرداخت هزینه‌های وکیل معاف کند، اما این بستگی به شرایط و تصمیم دادگاه دارد.

22. نتیجه‌گیری

دعوای اعسار در نظام حقوقی ایران یکی از ابزارهای حمایت از افرادی است که توانایی مالی پرداخت بدهی‌ها یا هزینه‌های دادرسی را ندارند. این ابزار به افراد معسر امکان دسترسی به عدالت را فراهم می‌آورد. با این حال، اثبات اعسار نیازمند مدارک مستند و شهادت شهود است. همچنین، در مواردی که شخص معسر از اطلاعات خود سوءاستفاده کند یا اموال خود را پنهان نماید، دادگاه می‌تواند حکم اعسار را لغو کرده و اقدامات قانونی را علیه وی اتخاذ کند. به طور کلی، اعسار از نظر قانونی به افراد کمک می‌کند تا در شرایط مالی سخت خود، همچنان بتوانند از حقوق خود دفاع کنند و از دسترسی به عدالت محروم نشوند. این فرآیند به عنوان یک ابزار حمایتی در نظام قضایی ایران شناخته می‌شود.